[pagina 224]
[p. 224]
Taaladviesdienst
Vraag en antwoord
Zondag(s)/op zondag
? Is er verschil tussen ‘Op zondag ga ik naar de kerk’ en ‘Zondag ga ik naar de kerk’? En hoe zit het met 's zondags en zondags?
!De vormen op zondag en 's zondags worden gewoonlijk gebruikt als het om een vast patroon gaat: ‘elke zondag’. De variant 's zondags kan nog worden verkort tot zondags. Het losse woord zondag verwijst meestal naar één specifieke zondag; in ‘Zondag ga ik naar de kerk’ bijvoorbeeld gaat het om de eerstvolgende zondag, in ‘Zondag ben ik naar de kerk geweest’ om de afgelopen zondag.
Maar heel scherp afgebakend is dit onderscheid niet; afhankelijk van de context kan de betekenis net anders zijn. Volgens de Algemene Nederlandse Spraakkunst (ANS) kunnen de vormen met een s aan het eind (en al dan niet 's ervoor) ook gebruikt worden ‘om verder van het spreekmoment verwijderde dagen aan te duiden’, waarbij als voorbeeld staat: ‘We hebben onze week in Parijs goed besteed: 's maandags naar de Notre Dame, dinsdags naar de Eiffeltoren, enz.’ Ook in de volgende zin gaat het niet om een vast patroon maar om afzonderlijke (opeenvolgende) dagen: ‘Op vrijdag gaan we naar Limburg, op zaterdag hebben we daar een bruiloft, en op zondag komen we terug.’
Niet alle dagen van de week zijn even gemakkelijk met 's te verbinden. 's Dinsdags, 's donderdags en 's vrijdags zijn weliswaar niet fout, maar wel lastig uit te spreken; daarom zijn dinsdags, donderdags en vrijdags aan te raden. 's Maandags en 's woensdags zijn dan weer wel heel gewone vormen. Bij ('s) zaterdags en ('s) zondags is er vrijwel geen uitspraakverschil.
Uit: Klein, klein, kleutertje en anderen, 1881.
Betekenenzondags, zondag, 's zondags en op zondag precies hetzelfde?
De/het plot
?Heeft een film ‘een ijzersterk plot’ of ‘een ijzersterke plot’?
!Dat kan allebei. Steeds meer woordenboeken noemen plot zowel een de- als een het-woord. Bij de plot hoort een ijzersterke plot, bij het plot hoort een ijzersterk plot.
Het lidwoord de heeft de oudste papieren. Het oudste woordenboek dat het plot vermeldt, is de Grote Koenen uit 1986. In de grote Van Dale uit 2005 is alleen de plot te vinden, althans in de papieren editie. De onlineversie van dat woordenboek, die geregeld wordt bijgewerkt, keurt zowel de plot als het plot goed.
In de praktijk komen de plot en het plot - en dus ook een ijzersterke plot en een ijzersterk plot - ongeveer even vaak voor.
Chocolaatje/chocolaadje
? Wat is het verkleinwoord van chocolade: chocolaatje of chocolaadje?
!Juist is chocolaatje, met een t dus. Als een woord op -de eindigt (zoals chocolade) en er ook een korte variant van dat woord bestaat zonder -de (dus chocola), wordt voor het verkleinwoord uitgegaan van de korte variant. Omdat die op een klinker eindigt, komt daarachter de uitgang -tje, net als bij bijvoorbeeld pyjama - pyjamaatje; de a wordt in zo'n geval verdubbeld. Ook laadje, sneedje en treedje zijn niet juist: de verkleinvormen van lade, snede en trede zijn laatje, sneetje en treetje, op basis van de korte varianten la, snee en tree.
De hierboven genoemde regel geldt als in de verkleinvorm het woorddeel -de niet te horen is. Er bestaan namelijk ook - ietwat formele - vormen als snedetje en spadetje, waarin - de wél wordt uitgesproken.
Bestaat er van het woord op - de geen verkorte variant, dan komt er wel een d in de verkleinvorm, bijvoorbeeld karbonaadje; de variant karbona bestaat niet. Overigens is ook karbonadetje mogelijk.
Her(ge)bruikt
? Is het ‘Ze heeft veel onderdelen hergebruikt’ of ‘Ze heeft veel onderdelen herbruikt’?
!De juiste vorm van het voltooid deelwoord is hergebruikt: ge- is een deel van het werkwoord hergebruiken, en dat verdwijnt niet zomaar. Vanwaar dan de verwarring? Dat komt waarschijnlijk doordat er geen andere voltooide deelwoorden zijn die met herge- beginnen en hergebruikt dus wat ongewoon aanvoelt. Daar komt bij dat de vervoeging van werkwoorden met her- niet zo eenvoudig is.
Als een werkwoord met her- begint, komt er in veel gevallen geen ge- in het voltooid deelwoord: heropenen - heropend, herrijzen - herrezen, hervatten - hervat. Dit gebeurt vrijwel standaard als her- geen klemtoon heeft. Bij werkwoorden waarin her- wél nadruk heeft, komt er soms wel ge- voor of tussen: hergroeperen - gehergroepeerd, heruitgeven - heruitgegeven. Maar ook dan kan het achterwege blijven: heroverwegen - heroverwogen. Meer informatie hierover is te vinden op onze website: www.onzetaal.nl/hervoltooid.
Wat mogelijk ook meespeelt bij de vorming van het foutieve herbruikt is het bestaan van het woord herbruikbaar, waar ook geen ge- in zit. Dat is omdat het een afleiding is van bruikbaar, dat lang geleden is gevormd van bruiken, een oud woord voor gebruiken.
Herkomst kippig
?Mensen van wie het gezichtsvermogen achteruitgaat, zeggen weleens dat ze een beetje ‘kippig’ worden. Heeft het woord kippig iets met kip te maken?
!Kippen staan bij de meeste mensen als niet al te snugger bekend. Volgens het Etymologisch Woordenboek van het Nederlands (EWN) worden kippen vaak geassocieerd met een gebrekkig gezichtsvermogen; ook kippig in de betekenis ‘bijziend, slechtziend’ verwijst hiernaar.
Dat slechte zicht van kippen komt ook terug in enkele uitdrukkingen: een blinde kip is iemand die slecht ziet of niet goed uitkijkt, en als een kip zonder kop betekent ‘in het wilde weg, onnadenkend’. Die laatste uitdrukking heeft overigens een vrij letterlijke oorsprong: kippen waarvan de kop is afgehakt, zijn niet meteen dood; ze lopen vaak nog even wild fladderend rond, en daarbij kunnen ze natuurlijk niets zien
Meer taaladvies?
De Taaladviesdienst is telefonisch bereikbaar op 0900 - 345 45 85 (zie ook colofon). Op onze website vindt u zo'n 1900 taalkwesties: onzetaal.nl/ taaladvies. Of download de gratis Onze Taal-app via onzetaal.nl/app
